ساختار اداری پیشرفته ایران باستان و مبارزه ساسانیان با مدیران اهل رشوه

به گزارش خبرساز ایران، در روز ۲۰ فوریه سال ۱۹۳۲ فردی به نام تاراپور « J. Tarapore » در شهر بمبئی هند رساله «آیین مدیریت و نامه نگاری دولتی ایران» در دوران ساسانیان را از روی یک نسخه اصل بازنویسی کرد و منتشر ساخت. این آیین نامه یک دستور العمل اداری بود که در دوران سلطنت خسروانوشیروان ساسانی برای مقامات دولتی ارسال شده بود تا رعایت کنند.

متن این رساله که از طریق پارسیان مهاجر به هندوستان انتقال یافته بود توسط تاراپور کشف و بعد از بازنویسی و ترجمه، به زبان های مختلف چاپ شد.

این رساله تحول عمیقی بر فضای ایران شناسی گذاشت. نوشته تاراپور به خوبی ثابت کرد که ایرانیان چه توانایی ژرفی در مسائل اداری و دیوانی داشته اند و بی جهت نیست که طبقه دیوان سالاران و وزرا در اعصار مختلف و در حکومت های بیگانه ای همانند عباسیان و مغولان از میان ایرانیان انتخاب می شده اند.

آیین مدیریت در عصر خسرو انوشیروان

آیین نامه خسرو انوشیروان که به انوشیروان عادل مشهور است چند فقره بسیار مهم و پر از نکته دارد که بد نیست به آنها اشاره داشته باشیم.

الف.  در این آیین نامه کهن، به مقامات دولتی و کارمندان سازمان های عمومی تاکید شده بود که در گزارش ها و نامه های اداری از تعارفات معمول دست بردارند، ملاحظات را کنار بگذارند، روشن بنویسند، لفاظی نکنند، و توجه داشته باشند که اگر گزارش خلاف واقع بدهند به سختی مجازات خواهند شد.

ب. در این آیین نامه به ماموران دیوانی توصیه های بسیار خوبی شده است. همچنین، برای متخلفین اداری نیز مجازاتی در نظر گرفته شده است. فی المثل، رشوه گیری در این آیین نامه خطرناک ترین خیانت به کشور و مردم به حساب آمده که مجازات سنگین و محرومیت خواهد داشت.

ج. آیین نامه خسروی در موارد متعدد روی جمع آوری مالیات و منصفانه بودن آن و خصوصیات ویژه ماموران مالیه و خودداری از به مقاطعه دادن امر جمع آوری مالیات ها تاکید کرده است.

د. در این آیین نامه مدیران دولتی را از تبعیض و افاده و بی اعتنایی به مردم بر حذر داشته شده اند. آیین نامه ماموران دولتی را خدمتگذار مردم خوانده است.

ه. از نکات جالب این آیین نامه نمایش پیشرفته بودن دانش مدیریت اداری ایران باستان است؛ در این آیین نامه مشخص شده که به مدیران و کارمندانی است که در انجام وظیفه سهل انگاری و قصور کنند نمره منفی دهند و هر مدیری که نمرات منفی اش به میزان معینی (حد نصاب) برسد از خدمت عزل می شود.

ی. آیین نامه خسروی از دیپترتاران (دفترداران یا همان کارکنان ارشد ادارات) خواسته است که در گزارش خود به چند نکته اساسی توجه کنند، از جمله اینکه چه می خواهند بگویند و چه خبری می خواهند برسانند، منظورشان از نوشتن گزارش چیست و چرا باید خبر را بدهند. طبق این دستور العمل، نامه باید دارای تاریخ باشد و دور یک چوب (حول محور) لوله شده باشد. نامه تاشده موجب مواخذه بود.

سیستم پیشرفته اداری ایران در عصر ساسانی

قدرت اداری و دیوانی ایرانیان باعث شد بعد از تصرف ایران به دست اعراب و نابودی ساسانیان، آنها آرام آرام وارد دستگاه خلافت شوند. اگرچه امویان ترجیح می دادند به جای ایرانیان از مسیحیان ساکن دمشق و مصر برای رتق و فتق امور استفاده کنند اما عباسیان از ایرانیان کمک گرفتند و وزرای بزرگی چون خاندان برمکی در زمان هارون الرشید و فضل بن سهل در زمان مامون الرشید توانستند چنان نظام دیوانی محکمی در بغداد بنا کنند که حتی با نابودی آنها نیز آسیب ندیده و ۵۰۰ سال دوام آورد.

با حمله مغولان به خاورمیانه و تسلط ایلخانان و تیموریان بر منطقه، بار دیگر ایرانیان به دستگاه حکومتی وارد شده و طبقه دیوان سالاران را تشکیل دادند. غالب وزرای خان های مغول ایرانیان بودند. عطاملک جوینی و خواجه نصیرطوسی شاید از شهره ترین این وزرا و چهره ها باشند.

به همین مناسبت، بد نیست مروری بر ساختار دیوانی ایرانیان در عصر ساسانیان داشته باشیم؛ ساختاری که در دوران خلافت عباسی و عصر مغولان نیز ادامه پیدا کرد و ایران را در عرصه دیوان سالاری شهره نمود.

در زیر مروری بر طبقات و سلسله مراتب اداری دربار ساسانی داریم:

وزیر بزرگ

در چارت اداری و سیاسی ساسانیان، شاه در راس قدرت قرار داشت و بعد از او وزیر بزرگ بیشترین قدرت را داشت (حتی بیشتر از شاهزادگان و اشراف). وزیر بزرگ را تا پایان روزگار ساسانیان «وزرگ فرمذار» می‌خوانده‌اند.

وزیر بزرگ هم نائب السلطنه شاه بود و هم مسئول رتق و فتق مسائل اداری، گرفتن مالیات، اداره مالی جنگ، آبادی روستاها و شهرها، ساخت پل و جاده و… . او را باید دیوان سالار کل نامید.

دیوان سالاران

پایین تر از دیوان سالار کل یا وزیر بزرگ، دیوان سالاران جزء قرار داشتند. این دیوان سالاران هر یک رئیس یک دیوان بود. دیوان به نوعی در حکم وزارت خانه بود. یک دیوان مسئول ساخت جاده بود و دیوان دیگر مالیات می گرفت و… . دیوان سالارها به جز قصر در مراکز ایالات نیز مستقر بودند و به صورت شبکه ای به یکدیگر وصل می شدند. دستورات و آیین نامه ها نیز از دیوان مرکزی و از طریق چاپارها به صورت مهر و موم شده به آنها می رسید.

دبیران

زیردست دیوان سالارها، دبیران بودند که به عنوان کارمندان اداری و سیاسی شناخته می شدند. هر دیوان متشکل از ده ها، صدها و یا هزاران دبیر می شد که به مثابه بدنه دیوان بوده و مسائل مختلف مربوط به خود را حل و فصل می کردند.

احکام اداری چگونه اجرایی می شد؟

تمام فرامین و اقدامات دبیران و دیوان سالاران بر اساس مهر شاه انجام می گرفت. در واقع نشان مهر یا خاتم شاهی همان چیزی بود که به یک حکم اداری الزام قانونی می داد. بر اساس گزارش مورخان اسلامی، شاهان پارسی چند خاتم و مهر داشتند. از این جمله اند، خاتم اسرار، خاتم رسایل، خاتم تخلید و خاتم خراج. این خاتم ها در دست شاه و وزیر بزرگ بود و نامه های مهم اداری و سیاسی بعد از وصول به دربار و گرفتن مهر شاهی به دست ماموران اجرایی و دیوان سالاران می رسید. مسائل کوچک تر نیز بر اساس همین احکام کلی منقوش به مهر شاه، و بنا به تشخیص دبیران و دیوان سالاران اجرا می گردید.