به گزارش خبرساز ایران، البته این ادعا که شاه افزون بر «۳۸۴ چمدان جواهر و الماس، دو تاج پهلوی با ۵ هزار قطعه الماس، ۵۰ قطعه زمرد و ۳۶۸ حبه مروارید» را از کشور خارج کرده است، اثری معکوس در افکار عمومی داشت؛ زیرا هر دو تاج پهلوی تا دو سال پیش در موزه جواهرات بانک مرکزی در معرض نمایش بود. جدا از اینکه خانواده پهلوی هنگام خروج از ایران، چه چیزهایی را با خود برده یا نبرده اند، بیان اینکه جواهرات زیادی – از جمله جواهرات ملی – در صدها چمدان به خارج برده شده، ناشی از عدم شناخت منابع ثروت خاندان پهلوی، چگونگی نگهداری و نیز ساماندهی آنها در چارچوب یک شبکه مالی-حمایتی پیچیده است. اگرچه میزان این ثروت همواره مورد اختلاف بوده و ارقام ادعایی از حدود ۵۰ میلیون تا ۲۵ میلیارد دلار در نوسان است، اما برخی پژوهشگران کوشیده اند تا بر اساس اسناد و مدارک در دسترس، حدود این ثروت و منابع آن را مشخص کنند. مطالعه یافته های پژوهشی آنان کمک می کند تا بدانیم اساسا چه میزان از این ثروت قابل انتقال به خارج از کشور بوده است.
رضاشاه پیش از آنکه در فرآیندی چهار ساله، ابتدا وزیر جنگ، سپس رییس الوزرا و آنگاه پادشاه شود، قزاقی صاحب منصب با درآمدی متوسط بود که در خانه ای استیجاری زندگی می کرد. ثروت او اما، در دوره ۱۶ ساله پادشاهی اش به شکل حیرت انگیزی افزایش یافت. بر پایه پژوهش یرواند آبراهامیان، رضاشاه در سال ۱۳۲۰ بیش از یک میلیون و ۲۱۴ هزار هکتار زمین داشت. این زمین ها، در زمره مرغوب ترین زمین های کشاورزی بودند و حدود ۸ درصد کل اراضی قابل کشت ایران را تشکیل می دادند.
پس از استعفای رضاشاه و خروجش از کشور، ادعاهای زیادی درباره ثروت او و چگونگی گردآوری آن مطرح شد که مجلس و دولت را به واکنش واداشت. محمدعلی فروغی، نخست وزیر در گزارشی به مجلس شورای ملی، میزان وجوه نقد رضاشاه در بانک های داخلی را ۶۸ میلیون ریال، برابر ۴٫۲۵ میلیون دلار اعلام کرد که بخش بزرگی از نقدینگی نظام بانکی کشور را تشکیل می داد. اما دو ادعای مخالفان نیز رد شد. بررسی ها نشان داد که شاه سابق پولی در بانک های خارجی نداشته است و جواهرات ملی مورد دستبرد قرار نگرفته اند. با وجود این، شکایت هایی که درباره غصب زمین های مردم توسط رضاشاه طرح شده بود، محمدرضا پهلوی را بر آن داشت تا در ۳۰ شهریور ۱۳۲۰ در نامه ای به نخست وزیر، اموال انتقالی از پدرش شامل «املاک و مستغلات و کارخانجات» را برای بهبود وضعیت کشور به «دولت و ملت» اعطا کند و رسیدگی به «ادعاهای غبن» نسبت به املاک رضاشاه را بپذیرد.
رضاشاه که هنگام خروج از کشور کلیه اموال خود را به محمدرضا واگذار کرده بود، به نوشته عباس میلانی، از تبعیدگاه خود نامه ای به او نوشت و سفارش کرد که شاه جدید، به هرکدام از خواهران و برادرانش یک میلیون تومان پول نقد بپردازد و سند کاخ های شان در سعدآباد را به نام شان کند.
بن مایه ثروت محمدرضاشاه پهلوی، زمین های منتقل شده از پدرش بود که چند بار – بسته به شرایط – به دولت واگذار یا پس گرفته شد و سرانجام شاه اعلام کرد که همه آنها را وقف امور خیریه کرده است. سبد ثروت پهلوی دوم البته متنوع تر از پهلوی اول بود و در چند دسته جای می گرفت:
۱- املاک و مستغلات که بیشترشان میراث رضاشاه بود.
۲- سرمایه گذاری های شاه در بخش های مختلف و کلیدی اقتصاد کشور؛ آبراهامیان در بررسی های خود به این نتیجه رسیده که شاه سهامدار دو کارخانه ماشین سازی، دو کارخانه خودروسازی، سه شرکت معدنی، سه کارخانه بافندگی و چهار شرکت ساختمانی بود و وابستگان او نیز سهامدار ۱۵۰ شرکت در بخش های بانکداری، هتل داری، کازینوداری و تولید آلومینیوم بودند. خود شاه هم در کتاب پاسخ به تاریخ، تلویحا سهامداری شرکت های مختلف را تایید کرده است.
۳- موجودی حساب های بانکی (عمدتا بانک های خارجی) که برخی پژوهشگران غربی معتقدند علاوه بر سود سرمایه گذاری ها، بخشی از آن حاصل برداشت شاه از درآمد فروش نفت با شگردهایی پیچیده و پنهان بود و در سال های پایانی حکومت پهلوی، رقم آن به دو میلیارد دلار در سال می رسید. همچنین شاه کمیسیون های خرید اسلحه از کمپانی های خارجی را نیز دریافت می کرد. او در این مورد خاص دست به مخفی کاری نمی زد و دریافت کمیسیون را به عنوان سفارش دهنده تسلیحات ارتش، حق خود می دانست. اگر چنین ادعاهایی را بپذیریم، آنگاه دشوار خواهد بود که بین ثروت دولت ایران و ثروت شخصی شاه، تمایزی قائل شویم.
۴- مجموعه ای از جواهرات و تجملات شخصی و آثار هنری بسیار ارزشمند که عمدتا در کاخ های پهلوی نگهداری می شد، اما اینکه چه مقدار از آنها ثروت شخصی شاه بود و چه مقدار با بودجه دولتی خریداری شده و صرفا در اختیار خانواده سلطنتی بود، نیاز به بررسی های جامع دارد.
در این مورد، اختلاف هایی بین نهادهای دولت جمهوری اسلامی درگرفته است. بنیاد مستضعفان کلیه کاخ های پهلوی و اموال منقول موجود در آنها را متعلق به خانواده پهلوی و در نتیجه طبق فرمان بنیانگذار جمهوری اسلامی مبنی بر مصادره اموال پهلوی ها، از آن خود می داند، اما وزارت میراث فرهنگی، با استناد به اینکه این کاخ ها (به ویژه سه کاخ مرمر، سعدآباد و نیاوران) با بودجه دولتی ساخته شده و تنها در اختیار شاه و خانواده اش بوده اند، آنها را از شمول اموال مصادره ای خارج و متعلق به دولت می داند. طهماسب مظاهری که در سال های ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۷ سرپرست بنیاد مستضعفان بوده، در خاطرات خود گفته است که در این سال ها تیم حقوقی بنیاد، چنین نظر داده بود که کاخ های پهلوی از بودجه عمومی ساخته شده است و در نتیجه از سوی بنیاد قابل مصادره نیست.
از سال ۱۳۳۷ بخش بزرگی از ثروت پهلوی ها با تشکیل سازمانی غیرانتفاعی و خیریه تحت عنوان بنیاد پهلوی سامانی مجدد یافت. محمدرضا پهلوی در کتاب پاسخ به تاریخ، گفته است که کوچک ترین درآمدی از بنیاد پهلوی نداشته و دارایی های شخصی خود را در قالب این بنیاد وقف ایفای مسوولیت های فرهنگی و اجتماعی کرده است. مخالفان و منتقدان او اما، معتقدند که کل تشکیلات بنیاد پهلوی، پوششی برای فعالیت های اقتصادی و شبکه مالی-حمایتی دربار بود. این بنیاد که سهامدار بیش از ۲۰۰ شرکت بود، پس از انقلاب در اختیار دولت جمهوری اسلامی قرار گرفت و به بنیاد علوی تغییر نام داد. از جمله اموال معروف بنیاد پهلوی، برجی در خیابان پنجاه و دوم نیویورک بود که به دولت جمهوری اسلامی واگذار شد.
اکنون با شناخت اجمالی سبد ثروت پهلوی ها می توانیم دریابیم که چه مقدار از این ثروت قابل انتقال به خارج از کشور بوده است. طبیعتا کل اموال غیرمنقول شامل املاک، مستغلات، کاخ ها و موسسات اقتصادی قابل انتقال نبوده اند. اموال منقول موجود در کاخ ها نیز تا حد زیادی باقی ماندند. فرح پهلوی در خاطرات خود و نیز چندین مصاحبه اظهار داشته است که او و همسرش اموال موجود در کاخ ها را برای مردم ایران باقی گذاشتند. جدا از صحت و سقم این ادعا، روشن است که حتی اگر عزمی برای خروج این آثار از کشور وجود داشت، انتقال بخش عمده آنها (به ویژه آثار هنری و تاریخی موجود در کاخ های سعدآباد و نیاوران) در شرایط بحرانی سال ۵۷ بنا به دلایل فنی، حقوقی و پشتیبانی ممکن نبود. چندان که تصمیم خانواده پهلوی برای دریافت تاج شاه و نیم تاج شهبانو و برخی دیگر از جواهرات ملی به علت مقاومت مقام های بانک مرکزی ناکام ماند. با وجود این، روشن است که بخشی از جواهرات و اموال شخصی خانواده پهلوی از ایران خارج شد. برای مثال، فرح پهلوی اذعان داشته که شماری از هدایای روسای کشورهای خارجی را با خود برده است.
در این صورت، تنها بخش قابل توجه ثروت پهلوی ها که این خانواده می توانست پس از انقلاب برای خود نگه دارد، مبالغ سپرده شده نزد بانک های خارجی بود که تا به امروز، حتی رقم حدودی آن نیز مجهول مانده است. بدتر اینکه تبدیل این موضوع به محملی برای مناقشات سیاسی و ادعاهای عجیب از سوی ذی نفعان ماجرا، راه را بر پژوهش های دقیق علمی بسته است.
این اظهارات دستمایه نوشته حاضر در خصوص حدود و ثغور ثروت خانواده پهلوی و آن میزان از ثروتی است که گمان می رود از ایران خارج شده یا اساسا در خارج از کشور بوده و پس از انقلاب در دست این خانواده باقی مانده است.
ثبت دیدگاه